1/2022 Božanski susreti

MANASTIR FENEK KROZ VEKOVE

Grb despota Stefana Lazarevića

Grb despota Stefana Lazarevića

Srpska despotovina, ratovi sa Osmanlijama, pad Despotovine pod Osmansku vlast i seobe su događaji koji su obeležili istoriju Srba u XV veku. Stefan Lazarević, sin kneza Lazara Hrebeljanovića, je 1402. godine osnovao Srpsku despotovinu koja je postojala do juna 1459. godine. Nosio je titulu despota[1] koju je dobio od vizantijskog cara – savladara Jovana VII i kao despot je vladao do smrti 1427. godine. Pored despota Stefana Lazarevića Srpskom despotovinom su još vladali despot Đurađ Branković (sin Vuka Brankovića) i despot Stefan Branković. Juna 1459. godine, osmanski sultan Mehmed II je osvojio Smederevo, prestonicu Srpske despotovine i taj događaj se uzima za konačni pad Srbije pod osmansku vlast. Dolazak Osmanlija je pokrenuo novi talas iseljavanja Srba (prvi talas je bio posle boja na Kosovu, krajem XIV veka) koji napuštaju svoju otadžbinu i sele se u Ugarsku (Mađarska) gde ih prihvataju ugarski kraljevi i naseljavaju na južnoj ugarskoj granici, koju doseljeni Srbi brane od prodora i upada Osmanlija.

[1]Despot je naviša titula u Vizantiji koja je spadala u carska dostojanstva.

Slika despota Stefana Lazarevića pod bedemima Beograda, gde ga dočekuju narod i sveštenstvo, delo je slikara Nebojše Đuranovića.

Kutijica sa grbom despota Stefana

Grb Đorđa Brankovića

Porodica, poslednjeg despota Srpske despotovine, žena Angelina i sinovi Đorđe i Jovan Branković, na poziv ugarskog kralja Matije Korvina se naseljava u Ugarsku. Kralj im dodeljuje posede u Sremu i titulu despota. Angelina Branković zajedno sa sinovima počinje da gradi pravoslavne crkve i manstire u Sremu. Među njima su manstir Staro Hopovo i Krušedol i ženski manstir u Krušedolu.

U mineju[1] jermonaha Zaharija iz 1563. godine nalazimo prvi zapis o manastiru Fenek, a mitropolit Vikentije Jovanović, u svom izveštaju od 2. decembra 1775. godine navodi predanje po kome su manastir u drugoj polovini 15. veka podigli arhiepiskop Maksim Branković[2], njegov brat despot Jovan Branković i majka Angelina Branković. Zdanje, koje su po predanju podigli Brankovići, danas ne postoji. Nestalo je u ratnim sukobima osmanske i habzburške vojske na ovim prostorima.

Kada je podignut, manstir Fenek se nalazio na teritoriji Ugarske kraljevine. No, već početkom XVI veka manastir se nalazi na teritoriji Osmanskog carstva. Osmanski sultan Sulejman Zakonodavac (Veličanstveni) je osvojio veći deo Ugarske i 1541. formirao Budimski ejalet[3] u čijem sastavu je bio i manastir Fenek.U osmanskim defterima[4]je zabeležen ovaj manastir, njegovi posedi i porezi koji su plaćani carstvu.

Tokom XVII i XVIII veka vojske Habzburškog i Osmanskog carstva vode ratove u kojima manastir Fenek strada. Mirom u Požarevcu 1718. godine teritorija manastira je ušla u sastav Habzburške monarhije. Krajem XVIII veka, nakon završetka habzburko-osmanskih ratova (završeni su potpisivanjem mira u Svištovu 1791. godine) započinje obnova manastira.

Manastirski kompleks čini crkva posvećena svetoj Petki (Prepodobna mati Paraskeva), konak i kapela, takođe, posevećena svetoj Petki.

Novo manastirsko zdanje, koje i danas postoji, podignuto je u periodu između 1794–1797. godine, po projektu zemunskog majstora Maurilijusa Rabla i obiluje baroknim elementima. Iguman manastira Vikentije Rakić u svom spisu Istorija manastira Fenek je zapisao: „Ista crkva završi se u svemu u leto 1797. sa zvonikom i ukrašenim kubetom. Pokrivena limom crkva svojom lepotom prevazilazi sve sremske i fruškogorske crkve.ˮ Ikonostas, prema manstirskim spisima, je završen 1798. godine i delo je novosadskog duboresca Aksentija Markovića. U 19. veku ikone za ikonostas su radili i slikari Petar Radosavljević iz Pančeva i Dimitrije Petrović iz Zemuna.

Današnja kapela, kapela Svete Petke, potiče iz 1800. godine i takođe je podignuta u baroknom stilu. Ispod krova kapele se nalazi bunar koji je po predanju podigla Angelina Branković na mestu izvora lekovite vode.

Manstirski konaci su izgrađeni 1785. godine u baroknom stilu. Od svog osnivanja do danas manstirski kompleks je posvećen kultu Prepodobne mati Paraskeve, kultu koji se od početka 15. veka razvija na prostoru Beograda i Donjeg Srema. Danas se u manstiru čuva ruke ove svetiteljke. Iako se ne nalazi na Fruškoj gori, prema arhitektonskom obliku, vremenu nastanka i istorijskom razvoju može da se uvrsti u grupu fruškogorskih manastira.

[1]Minej je reč grčkog porekla (znači mesec) i u pravoslavnoj crkvi je mesečnik, knjiga koja se upotrebljava u bogosluženju, sadrži tropare i sve što se peva o praznicima, raspoređeno po mesecima.

[2]Despot Đorđe Branković se zamonašio i dobio monaško ime Maksim.

[3]Ejalet je administrativno-teritorijalna jedinica (upravno-vojna oblast) u Osmanskom carstvu na čijem čelu je bio paša te se zbog toga nazivala i pašaluk.

[4]Defter je knjiga katastarskih poreskih popisa koje je vodilo Osmansko cartsvo.

Ličnosti koje se vezuju za istoriju ovog manastira

Angelina Branković, ćerka Đorđa Arijanita Komnina, velikaša i gospodara oblasti između Skadra i Valone i žena poslednjeg srpskog despota, slepog Stefana Brankovića[1] koji je Srpskom despotovinom vladao od 1458. do 1459. godine. Posle despotove smtri Angelina sa sinovima Đorđem i Jovanom prihvata poziv ugarskog kralja Matije Korvina i nastanjuje se na teritoriji Ugarske kraljevine. Dobijaju posede u Sremu kojima upravljaju kao srpski despoti, najpre Đorđe dok se nije zamonašio (monah Maksim, a kasnije i arhiepiskop) a potom Jovan. U Sremu podižu pravoslavne crkve i manstire. Arhiepiskop Maksim je podigao manstir Staro Hopovo i Krušedol, a njegova majka Angelina ženski manastir u Krušedolu gde je kao monahinja i igumanija živela. Poznata je njena briga o rukopisnom nasleđu porodice Branković o čemu svedoče knjige koje se danas čuvaju u Muzeju Srpske pravoslavne crkve i Patrijaršijskoj biblioteci u Beogradu. Zbog svoje dobrote narod je prozvao majka Angelina. Umrla je 1520. godine i sahrenjena je u manstiru Krušedolu. Ovaj manastir su u ratnim sukobima zapalile Osmanlije, početkom 18. veka i danas od njenih moštiju samo postoji leva ruka. Pomen ove svetiteljke se daje 12. avgusta po gregorijanskom, a 30. jula po julijanskom kalendaru.

[1]Stefan Branković je bio sin Đurađa Brankovića Smederevca i unuk Vuka Brankovića.

Angelina Branković

Ruka majke Angeline

Aleksa Nenadović, rodom iz Brankovine, bio je knez tamnavsko-posavske kneževine, učesnik Kočine krajine i učesnik priprema za podizanja ustanka u Srbiji. U Valjevu, 1804. je uhapšen, a potom ubijen zajedno sa Ilijom Birčaninom na mostu na Kolubari. 1788. godine u manstiru Fenek se sastao sa habzburškim carem Josifom II (bio je sin carice Marije Terezije i rođeni brat Marije Antoanete koja je pogubljena na giljotini tokom Francuske buržoaske revolucije). Do sastanka je došlo na zahtev cara koji je želeo da upozna Aleksu, junaka koji je proterao Osmanlije iz Valjeva, Čačka, Paleža (današnji Obrenovac) i Uba tokom Kočine krajine. O ovom susretu piše Aleksin sin, prota Mateja Nenadović u svojim memoarima.

Aleksa Nenadović

Đorđe Petrović Karađorđe, vođa Prvog srpskog ustanka i vožd ustaničke Srbije boravio je u manstiru Fenek oko mesec dana u jesen 1813. godine. Odluku da napusti Srbiju doneo je uz podršku ruskih izaslanika a gostoprimstvo su mu pružili Habzburgovci koji su brižljivo pratili sva njegova kretanja po monarhiji. Njegovi savremenici i saborci su zabeležili njegovo teško psihičko stanje tokom boravka u manastiru, prouzrokovano napuštanjem Srbije i prepuštanje naroda Osmanlijama željnim osvete za sve srpske pobede tokom ustanka. U svojim meomarima prota Mateja Nenadović opisuje Karađorđa kao čoveka čije suze i jecaji više govore od reči, a Milutin Garašanin je zapisao da dugo nije video toliko tužnog, rasplakanog čoveka koji se guši od plača. O Karađorđevom boravku sa sinom Aleksom u manstiru Fenek svedoči i spomen ploča na manstirskom zdanju.

Karađorđe

Tokom Prvog srpskog ustanka, jedno vreme su u manastiru boravili i studenički monasi koji su pobegli od osmanskih zuluma i koji su sa sobom poneli mošti prvog srpskog kralja iz dinastije Nemanjića, Stefana Nemanjića Prvovenčanog u monaštvu Simon.

Stefan Prvovenčani

Mošti Stefana Prvovenčanog

Nova paljenja, rušenja i stradanja su zadesila ovaj manastir tokom Velikog i Drugog svetskog rata.

Današnji izgled manastir Fenek je dobio nakon obnove koja je počela 1991. godine. Teritorija manstira pripada opštini Surčin (selo Jakovo) i sremskoj eparhiji. Do 2006. godine u manastiru su boravile monahinje, a od sredine te godine, na osnovu odluke episkopa sremskog Vasilija i raško-prizrenskog Artemija doselilo se muško monaštvo, a monahinje su raspoređene u mastir Hopovo i Radovašnicu.

Manastir Fenek je u Centralnom registru kulturnih dobara Srbije upisan kao nepokretno kulturno dobro od velikog značaja (jedan od 582 upisanih[1]).

[1]Kulturna dobra su stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture od opšteg interesa koje uživaju posebnu zaštitu utvrđenu Zakonom o kulturnim dobrima („Sl. glasnik RS“, br. 71/94, 52/2011 – dr. zakoni, 99/2011 – dr. zakon, 6/2020 – dr. zakon i 35/2021 – dr. zakon)

Biljana Stojanović